یکی از موضوعات رایج رمان زنان، نوستالژی و غم غربت است – خبرگزاری آنلاین | اخبار ایران و جهان

به گزارش خبرگزاری آنلاین، بیست وهشتمین نشست انجمن ادبی خورشید به نقد و بررسی کتاب «مثل نهنگ نفس تازه می کنم » نوشته معصومه امیرزاده اختصاص داشت که با حضور سیده عذرا موسوی، مریم مطهری راد، سمیه عالمی، فاطمه نفری، سیده فاطمه موسوی و مرضیه نفری برگزار شد.

فاطمه نفری به معرفی کتاب «مثل نهنگ نفس تازه می کنم » پرداخت و گفت: «مثل نهنگ نفس تازه می کنم»، داستان مستوره است که با کوچ از زادبومش و ورود به غربت تهران، هم چون نهنگی که به خشکی افتاده، برای دریا بی تابی می کند. او هویت گذشته اش را در حصار آپارتمان های تهران و فرزند ناخواسته اش از دست رفته می بیند و وقتی از همه جا می برد، برای یافتن ریشه اش و آن مستورۀ قدرتمند پیشین، به شهر و زادگاهش بازمی گردد. قصه، قصه زنی است که خود را در میان عشق و وظایف همسری، مادر شدن و محدود شدن هایش گم کرده است. او در پی خویش است و در پایان خود را یافته و به ثبات و آرامش می رسد.

وی افزود: کشف و جست وجوی خویشتن، زمینه مناسبی برای مطرح کردن مباحث روان شناسی، انسان شناسی و معرفتی مهیا می کند که به خوبی در کار حل شده، بر دل خواننده می نشیند و هم ذات پنداری او را نیز برمی انگیزد. همین دنیا و دردهای مشترک است که خوانندگان، خصوصاً بانوان را مجاب می کند به همراهی مستوره تا برسند به آنجا که او به خون جگر رسیده است. آنجا که می گوید، دارم نفسم را کشان کشان تا سر مرزهای بلوغ می برم(ص 463)

زنان در رمان های شان در جست وجوی هویت گمشده خودشان هستند

در ادامه عذرا موسوی با تایید این مطلب، به سنت نوشتاری زنان پرداخت و گفت: یکی از نکات قابل تامل در مواجهه با آثار ادبی و هنری، تصویر زن در این آثار است. تصویری که از زن در ادبیات ترسیم شده، عموماً تصویری غیر واقعی است و به تعبیری زن در اغلب آثار ادبی عبارت است از «دیگر» ِ مرد؛ حال آنکه زنان در عرصۀ داستان نویسی -چه به عنوان نویسنده و چه به عنوان خواننده- سهم بزرگی دارند.

وی افزود: بخش اعظمی از ادبیات زنان به لحاظ ویژگی های زبانی، سبک بیان و نگارش، شیوه های پیوند میان عناصر کلامی و چگونگی بهره گیری از آرایه های ادبی مثل استعاره، تشبیه و صور خیال با ادبیات مردان متفاوت است.

این منتقد گفت: نخستین نکته ای که در نویسندگی زنان حایز اهمیت است این است که آن ها از قالب رمان بیش تر از سایر قالب ها استفاده می کنند. در سنت نوشتاری زنان، شخصیت داستانی رمان ها اغلب خودشان هستند. نویسندگان زن با انتخاب شخصیت و قهرمان زن، هم دمی و هم فکری، عاطفه و احساس و قدرت مشاهده، به بیان تجربیات خود در زمینه های مختلف می پردازند و در لابه لای گفت وگوهای درونی و بیرونی و حوادث داستانی در جست وجوی هویت گمشدۀ خود هستند. این شناخت خود همواره با تعریفی از زن و زنانگی همراه بوده است. در مثل نهنگ نفس تازه می کنم نیز امیرزاده، مستوره را در مرکز توجه قرار داده است و با به تصویر کشیدن ارتباط او با زنان دیگر زندگی اش و نیز مردان، به شناساندن دنیای زنان همت گمارده است. مستوره در کنکاش عواطف، احساسات، افکار و درونیات خود به شناخت دقیق تری از ابعاد وجودی خود دست می یابد. پیکرۀ فعلی را می تراشد و به مستورۀ جدیدی که در کنار فعالیت اجتماعی، مادر نیز هست، دست می یابد.

وی افزود: یکی از مضامین و موضوعات رایج رمان های زنان، نوستالژی و غم غربت است. یادآوری خاطرات و لذت بردن از آن از ساحت های مورد علاقه زنان است و بازگشت به گذشته به امید یافتن آن هویت گمشده به صورت های متفاوت رقم می خورد. مستوره هم که به واسطۀ ازدواج از بندرعباس به تهران مهاجرت کرده و در حصار شهری بی هویت اسیر شده، همواره با مرور خاطرات گذشته و ورق زدن دفترچه های خاطرات -که مانند گنج برایش عزیزند- یاد ایام گذشته و دوستان همدل را زنده نگه می دارد.

موسوی ادامه داد: نویسنده برای دست یابی به این هدف از ترفند «بازگشت به گذشته» بهره برده است. مهم ترین دلیل در استفاده از این ترفند، فاش کردن بخش های ضروری است که هسته عاطفی داستان هستند و نویسنده زمانی از آن استفاده می کند که مطمین باشد شیوه بهتری برای افشای اطلاعات وجود ندارد و می خواهد به سرنخی در داستان اشاره کند یا توضیحی برای برخی ویژگی های شخصیتی دهد تا بینش عمیق تری را دربارۀ یک شخصیت یا موقعیت ایجاد کند. معمولاً این اتفاق به واسطۀ «پل های تداعی معانی» صورت می گیرد، ولی در مثل نهنگ… گاهی نویسنده بدون استفاده از این پل ها، قطعات داستان گذشته را به صورت پراکنده در لابه لای داستان حال قرار داده و باعث پرش های ناگهانی و بی مقدمه شده است. حتی گاهی نقطۀ اتصال صحنه های مختلف داستان حال نیز بسیار سست است و مخاطب بدون آمادگی از صحنه ای به صحنه ای دیگر منتقل می شود، به نحوی که متوجه تغییر زمان، مکان و موقعیت داستانی نمی شود.

وی ضمن اشاره به سیر تحول شخصیت گفت: «ما با زنی تنها مواجهیم که در تلاش است این حصار را شکسته و همسرش را با خود همراه کند. در همان ابتدای داستان تکلیف خواننده با مستوره روشن می شود؛ «زندگی من پر از موفقیت هایی است که به تنهایی جشن گرفته ام». زنی که محتاج توجه و عشق ورزیدن، از عشق شنیدن و در آغوش کشیده شدن است. زنی که محتاج پناه و تکیه گاه است اما مجبور می¬شود خود تکیه¬گاه باشد. زنی که دیگران فقط یک روی سکه اش؛ یعنی آرامش، جدیت و شجاعتش را دیده اند و از ترس¬ها، اضطراب و دل نگرانی و تنهایی¬اش چیزی نمی¬دانند. زنی که دنیایی از لباس و نقاب دارد؛ لباس و نقاب مستوره و لباس و نقاب امیرخانی.

این منتقد گفت: وقتی امیرخانی ست، باهوش، توانمند، مغرور و مقتدر است و گاهی تندخو و صریح. وقتی مستوره است، عاشق، متواضع، زودرنج و حساس است؛ اما مستوره امروزش را دوست ندارد و از این هویت ضعیف بیزار است. نویسنده از مستوره داستانش زنی چندوجهی ساخته که حالا باید آستین بالا بزند و با حلاجی خود به رشد و آگاهی واقعی برسد.

وی افزود: سیر تحول این زن از آن «آدم قبلی» به «آدم بعدی» شدن به آرامی و منطقی پیش می رود. نویسنده قدم به قدم و با حوصله زندگی مستوره را پیش می برد و هم چون مادری دلسوز صبر می کند تا این آدم تازه متولدشده بتواند در دنیای تازه اش به راحتی گام بردارد.

موسوی در ادامه صحبت هایش به مرد داستان هم اشاره کرد و گفت: در برابر این زن، مردی موجه، درستکار و معقول وجود دارد که عاشق است، اما از ابرازش ابا دارد. آنقدر مغرور و از نظر خودش معقول است که به هیچ احساسی اعتراف نمی کند. درواقع ما رسماً با یک مرد بدون مهارت های فردی و زندگی مشترک مواجهیم که با نوع رفتارش هم مستوره را عذاب می دهد و هم خواننده را و البته که تا انتهای داستان پابه پای مستوره، پله های دانایی و خودآگاهی را طی نمی¬کند.

نوشتن این حجم از کلمات درباره مبارزه یک زن با خودش و تلاش برای زندگی درحالی که داستان فراز و فرود چندانی ندارد و داستان های فرعی زیادی هم وجود ندارند، جسارت زیادی می-طلبد؛ اما نویسنده این خطر را پذیرفته و موفق شده خواننده را با خود همراه کند. غم ها، خشم ها و نگرانی های مستوره برای خواننده ملموسند.

مثل نهنگ نفس تازه می کنم، از دوگانه شهر و خانه حرف می زند

در این نشست، سمیه عالمی با نگاهی به نسبت خانه و شهر گفت: «مثل نهنگ نفس تازه می کنم، نانِ دل دادن به دل مخاطبش را می خورد و پای حرف زن ایرانی را به میانه جهان ادبیات کشیدن. مستوره زنی است با شخصیتی ویژه و چندبعدی که از همه جهات در «شهر» مورد اقبال و توجه است. او برای ادارۀ شهرهای داستانش ایده های خوبی دارد، اما مردان داستان مدام او را به «خانه» و «فرزند» ارجاع می دهند. هم اختلاف مستوره و پدرش بر سر دوگانۀ شهر و خانه است، هم بحث مستوره و همسرش امیریل به ترجیح مدیر خانۀ مشترکشان بودن تا مدیر اجتماع بودن می رسد. در دوگانۀ اول، مستوره رفتن از خانۀ پدری به خوابگاه دانش آموزی را برای حفظ استقلال رای انتخاب می کند، اما در دوگانۀ دوم و در مواجهه با معشوق و فرزند، صحنه را ترک نمی کند؛ بلکه برای تغییر نظر امیریل می جنگد و نهایتاً در این جنگ به مدیریت این دوگانه تن می دهد.

وی افزود: اثر، ظرفیت هایی برای ورود به نقد روان شناختی دارد، همان قدر که از منظر نقد اجتماعی و فمینیستی می تواند محل توجه و تامل باشد. اما مسلم است که نویسنده در داستانش بنای بازی کردن در زمین الگوی غربی برای زن ایرانی نیست. زنی که خرد و تاملی برآمده از باورهای دینی، او و زندگی اش را نجات می دهد و حفظ می کند آن هم در شرایطی که تفاوت ها و فردگرایی می تواند سبب فروپاشی این ساختار شود، بنایش بر حرف فمنیستی زدن نیست.

عالمی ادامه داد: نکته دیگر، نسبت این زن با شهر است. او دختر ساحل و دریای جنوب است. از اقلیمی پر از رنگ، رسم، نماد، نشانه و زندگی، بیگانه پذیری و اتصال به آب های آزاد، به شهر بی هویتی مثل تهران مهاجرت کرده است. با این مسیر آمده عشق هم توان جبران ندارد و او در خانۀ کوچکش هر روز بیش تر احساس غربت می کند. اینجا دوگانه ای جدیدی شکل می گیرد که ظرفیتش از نظر نویسنده مغفول مانده است. تا خانه ساخته نشود، شهر ساخته نمی شود. نسبت خانه ها باهم در یک شهر، آن را مدینۀ فاضله می کند یا نمی کند. در این شهر آدم ها به خانه علقه ای ندارند، همان طور که مستوره ندارد؛ زیرا از همان اول داستان بنا دارد به خاطر آنچه بیرون منتظرش است، انسان کوچکی را که در بطنش شکل گرفته بکشد.. زن که بستر نطفۀ انسان برای ماندگاری است، باروری و نسل را مانعی بر سر راه خود می بیند و بسیاری از زنان مخاطب اثر با شخصیت داستان همدلند. عدم تعادلی از این دقیق تر نمی شد برای یک داستان زنانه ساخت.

وی ادامه داد:در ظاهر این شهر پر از برج و بارو است، اما آدم هایش در ارتباط دچار اختلالند، همان طور که رابطۀ مستوره و مادر و خواهر همسرش دچار اختلال است و دارد به هر دو زخم می زند. آن ها مستوره را همان طور که هست نپذیرفته اند. راوی از دامن زنان پرمهری مثل یوما و بی بی جدا شده و به شهری آمده که آدم ها آنلاین را به اندازۀ نیازشان برمی دارند و باقی روی زمین شره می کند. اگرچه خواننده فقط زخم های یک طرف ماجرا را می بیند و اساساً متوجه نمی شود که چرا خانوادۀ امیریل با مستوره همراه نیستند، اما این برداشت های تاویلی قابل استحصال است. مستوره مدام به شهر و ساختنش فکر می کند، اما این شهر و آدم هایش او را پس می زنند.

این منتقد به ضعف شخصیت هم اشاره کرد و گفت: ضعف پرونده شخصیتی یا پنهان کاری راوی نمی گذارد خواننده به منطق این انتخاب ها و اختلاف ها و جنگیدن ها پی ببرد و حرف ها در حد واگویه های زنانه باقی مانده است. درحالی که می توانست ادعا کند اگر زن در شرایط متعادلی باشد، هم می تواند خانه را مدیریت کند و هم شهر را، کمااینکه زن ایرانی پیش تر بارها این کار را کرده است. این دوگانه های قدرتمند می توانست شخصیت را در مواجهه با دیگران دچار فردیت و عدم تعادل جدی کند و ظرفیت ها و تفاوت های زن ایرانی را در مدیریت شهر و سرزمین نشان دهد.

مثل نهنگ نفس تازه می کنم یک داستان دینی است

مرضیه نفری اثر را از نگاه داستان دینی مورد بررسی قرار داد و گفت: مساله پرداختن به ادبیات دینی برای نویسنده ایرانی امری دشوار است؛ زیرا باید مخاطب امروزی را که از تمامی ابزار و رسانه ها برخوردار است، به سمت وسوی دین جلب کند. به نظر می رسد امیرزاده این سختی را به جان خریده و شخصیت اصلی را در موقعیت هایی قرار داده که مجبور است کنش و واکنش هایش را بر اساس مفهوم و باوردهای دینی انجام دهد. نخستین چالشی که شخصیت با آن مواجه شده، بارداری ناخواسته است. باور دینی او و همسرش این است که آن ها اجازۀ سقط جنین ندارند.

وی افزود: در داستان های دینی، کنش ها در دو سطح عینی و ذهنی می توانند رخ دهند. به عبارت دیگر شخصیت های داستان در موقعیتی قرار می گیرند که مجبور می شوند یا رفتار و گفتار دینی داشته باشند و یا تنها در سطح باورهای ذهنی باقی بمانند. در فصل چهارم مستوره با چالش کودک معلول روبه رو می شود و باز همان اعتقاد و باور دینی، تعلیق داستان را حل می کند. او سقط نمی کند؛ چون نباید حتی به صرف ناقص الخلقه بودن، جنینی سقط شود.

این منتقد گفت: در بسیاری از این موارد، رفتار شخصیت برآمده از باورهای دینی اوست؛ یعنی با شک همراه نیست. مستوره به راحتی -هرچند سخت- تصمیم می گیرد و مسیر را طی می کند. نمونۀ مثال ها در داستان زیاد است. مثلاً سقط کنم یا نکنم؟ بچه ها را مهد بگذارم یا نه؟ وقتی در دل عشق امیریل را دارم با او وارد رابطه بشوم یا نه؟ حتی او را نگاه بکنم یا نه؟ و یا اینکه می داند باوجود رفتارهای نامناسب پدر باید حرمت او را حفظ کند.

مثل نهنگ… توانسته مخاطب را با خود همدل و همراه کند

در ادامه، مطهری راد صحبتش را با پرسشی جدی آغاز کرد؛ قالب کار چیست؟ گفت: بر اساس شیوه نقد عملی، برای بررسی هر متن ادبی نخست لازم است که قالب متن، گونه، و خطوط کلی روایت که شامل محور معنایی و داستان طرح است، مورد بررسی قرار بگیرد تا متر و معیار لازم در راستای سبک شناسی مشخص شود.

وی افزود: قالب ادبی رمان، روایت منثور داستانی است که عناصری سازمان بندی شده شامل وقایع، حوادث و شخصیت ها و… دارد. گرچه نمی توان تعریف جامع و مانعی از قالب ادبی رمان داد، ولی اصول کاربردی عناصر در همۀ تعاریف، مشترک و مشخص است.

این منتقد گفت: آنچه از یک رمان انتظار می رود، داشتن پیرنگی بسیط است. لازم است حوادث و وقایع رمان به حد کفایت باشد؛ وگرنه حتی اگر هزار صفحه هم نوشته شود، نام رمان نخواهد گرفت. از طرفی عناصر داستان باید چنان به کار گرفته شوند که بگوییم با اجرای داستانی مواجهیم. اگر نویسنده از عناصر موجود، کارکرد داستانی بیرون نکشد، قالب متن ادبی، داستان نخواهد بود. در این صورت خواننده شاهد خاطره یا روایت است.

وی افزود: مثل نهنگ نفس تازه می کنم همۀ عناصر لازم را در خود جای داده و از جهاتی مثل زبان موفق عمل کرده است. هم چنین به لحاظ اتمسفر کلی و نگاه عمومی حایز اهمیت است؛ زیرا روایت بسیاری از زنان پرکار جامعه است که در حیطۀ تحصیلی و اجتماعی و مشکلات به شخصیت اصلی نزدیکند. در غیر این صورت نیز مخاطبان؛ به ویژه زنان با توجه به تجربۀ زیسته، مشابهت هایی میان اطرافیان خود و اطرافیان شخصیت اصلی می یابند که همین، باعث هم دلی و هم راهی مخاطبان می شود.

نویسنده باید با درایت به تعدیل روایت کتاب بپردازد

در ادامه عذرا موسوی در بخش دوم صحبت های خود به ویژگی دیگری از نوشتار زنانه پرداخت: یکی دیگر از ویژگی های سنت نوشتاری زنان، بیان جزییات زندگی خانوادگی است. مردان معمولاً کم تر به توصیف ریزه کاری ها و دقایق به ظاهر پیش پاافتاده؛ به ویژه دربارۀ زندگی خانوادگی توجه می کنند. اطناب و پرگویی هم مزید علّی همان جزیی نگری است. سخن گفتن با خود و یا با زنان دیگر در داستان از ویژگی های رمان زنانه است. در مثل نهنگ… نیز واگویه های مستوره و کنکاش مسایل، تحلیل آن ها و ارایۀ راهکار، پرداختن به موضوعات متنوع و دغدغه های بسیار، اثر را به سوی پرگویی سوق داده است. مسالۀ دیگری که موجب اطناب اثر شده است، فربه بودن آن در برش عرضی است. ماجراهای بسیاری از گذشته و حال بیان شده اند که به سوالی از پیرنگ پاسخ نمی دهند، کمکی به تحلیل شخصیت و موقعیت نمی کنند و ضروت رابطۀ علّی آن ها شناخته شده نیست. نویسنده می توانست با درایت به تعدیل روایت بپردازد و به راحتی بخشی از حجم اثر را بدون اینکه به ساختمان داستان صدمه ای وارد شود، کم کند.

وی افزود: نکته قابل تامل دیگر این است که جست وجوی هویت در رمان های زنان اغلب با جست وجوی عشق حقیقی همراه است. زنان همواره به نوعی عشق و عاشق اثیری می اندیشند، عشقی متعالی و روحانی که جانشان را لبریز کند. در این آثار، زن و عشق جدایی ناپذیرند. مستوره نیز نمونه یک زن عاشق است. امیرزاده به خوبی توانسته واگویه های عاشقانۀ مستوره و شیفتگی او به امیریل را روایت کند. میل مستوره به امیریل نه از روی شهوت و غریزه، که از روی میل به تعالی است. او امیریل را همراه و هم مسیر خوبی می بیند. هر چقدر مستوره در خلوت خود در برابر عشق شکننده است، در ظاهر زنی سرسخت و دست نیافتنی است؛ زیرا خود را دم دستی و سهل الوصول نمی داند و مانند شکاری است که صیاد را به دنبال خود می کشد. زنی است که از اشارات عاشقانۀ ناخودآگاهش به تجربۀ عارفانۀ شهودی دست می یابد. هرچند گاهی این عشق با واکنش های خالی از ذوق امیریل تبدیل به حسرت می شود.

این منتقد گفت: گاهی آثار بسیار ضعیفی با برچسب زنانه نویسی وارد چرخۀ ادبیات شده و می شوند که اصلاً نمی توان به عنوان صدایی مستقل و زنانه در عرصۀ ادبیات به آن توجه کرد. پس زمینۀ این آثار معمولاً زن کلافه ای است که در دور تسلسل باطل یک زندگی، احساس درماندگی می کند. این زن نه جرات و جسارت طغیان علیه شرایط موجود را دارد و نه توانایی تطبیق و هضم در این شرایط طاقت فرسا را. در این آثار برخورد با مسایل، حسی و سطحی است و نه تحلیلی و عمیق؛ درحالی که راوی می تواند یک ذهن تحلیل گرِ قضاوتگر عمیق داشته باشد. در مثل نهنگ… نیز ما با زنی عمیق، دقیق ، تحلیلگر و منعطف روبه روییم که به سادگی از کنار مسایل عبور نمی کند و رشد می یابد.

نویسنده در استفاده از جغرافیای زیسته موفق عمل کرده است

در ادامه فاطمه نفری هم به ضعف پیرنگ اشاره کرد و گفت: پیرنگ جست وجو بستری است که نویسنده می توانست به خوبی از آن بهره برده، داستانی پرفرازونشیب رقم بزند که توان این حجم از روایت را داشته باشد و خواننده را پرقدرت دنبال خود بکشد، اما نویسنده چنان غرق درونیات شخصیت شده که از قدرت پیرنگ غافل شده و ضعف پیرنگ و داستان های فرعی، نویسنده را هرچه بیش تر به سمت روایت سوق داده است. در نتیجه ردپای زبان داستانی که بر مبنای توصیف، صحنه و تلخیص، نثر داستانی را می سازد و با افزودن لحن، زبانی منحصربه فرد برای داستان خلق می کند، در کار کم رنگ شده است.

وی افزود: نویسنده سعی کرده با پرداخت بوم بندرعباس، لهجه بندری و خلق شخصیت هایی نظیر یوما و بی بی -که نقش پیر خردمند را در داستان ایفا می کند، از ظرفیت های این جغرافیا بهره بگیرد و تا حد زیادی هم موفق بوده است، اما آن طور که باید و شاید از ظرفیت اقلیم استفاده نشده؛ حال آنکه از منظر فضاسازی، توصیف و صحنه پردازی می توانست بهتر عمل کند.

داستان -خاطره نیز باید از پیرنگ محکم داستانی برخوردار باشد

در ادامه مطهری راد داشتن پیرنگ حتی در خاطره-داستان را ضروری دانست و ادامه داد: «مستوره که به عنوان راوی، افسار گفتن را دست گرفته، تا فصول آخر کتاب نسبت به اطرافیان موضع دارد و با ادله ای که سعی شده در روایت موجه جلوه کند، سختی زندگی اش را ریزبه ریز از گذشته و حال مطرح می کند. در این فرایند، حق به جانب بودن راوی جلوی دیده شدن باقی شخصیت ها را تا حد زیادی گرفته است. گرچه مستوره در فصل آخر با تغییر در نگرش خود زندگی بهتری پیدا می کند، ولی نبودن حوادث و رویدادهای بیرونی که به معنی نداشتن صحنه در بدنۀ داستان است، باعث شده مساله به حد کافی برای داستان پردازی بغرنج نباشد.

وی افزود: خواننده در این کتاب با متنی روایت گونه مواجه است و از این جهت که اثر نمودی از شرح احوال واقعی دارد -حتی اگر واقعی نباشد- قالب خاطره-داستان یافته است. ولی نکتۀ قابل تامل این است که خاطره-داستان نیز باید از پیرنگ محکم داستانی برخوردار باشد؛ حال آنکه پیرنگ در مثل نهنگ… اجرای داستانی مناسبی نشده است.

این منتقد گفت: هم چنین زبان در در بخش اقلیم خوب عمل کرده است. هرچقدر زیاده گویی و اطناب، چابکی را از زبان گرفته و به لحاظ ساختاری خوب عمل نکرده است، ولی آنگاه که پای عشق؛ به ویژه در نسبت با اقلیم به میان می آید، کلام به درستی بر جانِ متن می نشیند.»

عالمی ادامه داد: مخاطبان اثر می گویند مستوره به پذیرش رسیده است، اما نقطۀ مکاشفۀ نفس چنین شخصیت خردمند و فرهیخته ای که در اثر ساخته شده کجاست؟ کی و چطور به این نقطه رسیده؟ بنابراین به نظرم اثر در پایان بندی دچار چالش است. بعید است کوتاه آمدن از موضع سیاست ورزی و شکست در چنین جامعه ای منظور نویسنده باشد؛ مگر اینکه بخواهد بگوید جامعۀ بی هویت و سرمایه زده ای مثل تهران، مستوره را بلعید و چیزی شبیه خودش تحویل داد. اما نشانه های داستان کم تر از این هاست و نویسنده در این مورد سیاستی نداشته است.

وی افزود: احتمالاً ارایه اثر پیش از انتشار و به صورت مکتوب به مخاطب عام ادبیات، دست نویسنده را بسته و او را سوق داده به سمتی که معمولی تر از آنچه فکر می کند بنویسد. چون تصور کرده ممکن است مخاطب عامش فرصت و ظرفیت دریافت حرف هایش را نداشته باشد. اما ما برای چه رمان می نویسم؟ برای تذکر به خودمان و پیرامونمان. تذکر به کسی که دارد این اجتماع را اداره می کند و در ساختار تحت مدیریتش آب از روزنه ای هرز می رود و به زودی ساختمان را برمی دارد، اما می شود جلوی هرز آب را گرفت.

حواس نویسنده بیش از حد پرت واگویه های مستوره و باطن شخصیت ها شده است

فاطمه موسوی در بخش پایانی صحبت هایش به جزییات عناصر داستانی پرداخت و گفت: نویسنده در داستانش دست به سانسور، و راوی دست به خودسانسوری نزده است. او تمام زوایای پیدا و پنهان زندگی مشترک را عفیفانه و نجیبانه به تصویر کشیده و از عنوان کردن آن ها نهراسیده است. او در پس کلماتش این پیام را به خواننده منتقل می کند که هرچقدر هم که آدم خوبی باشی، اگر مهارت های خوب زیستن و زندگی مشترک را نیاموزی در زندگی حتماً دچار چالش های جدی خواهی شد.

وی افزود: البته فضاسازی در داستان لنگ می زند و توصیفات کم رمقند، اما شخصیت پردازی قابل قبول است. بی بی، یوما، پدر، مستوره و امیریل پر از جزییات باطنی هستند. بی بی این زن مدبر و قدرتمند که مایه پشت گرمی مستوره است، یومای مهربان با آن گویش زیبا که عطوفت با تاروپود جانش عجین شده، پدر کم حرف، بداخلاق و ناراضی از مستوره در کنار دو شخصیت اصلی داستان، زنده هستند و باورپذیر؛ هرچند که هیچ کدام تصویر ندارند و خواننده نمی تواند به وضوح در ذهنش تصوری از آنان داشته باشد. مسلماً تصویری که از ظاهر این شخصیت ها در اذهان خوانندگان وجود دارد، باهم یکی نیست و دلیل آن این است که حواس نویسنده بیش از حد پرت واگویه های مستوره و باطن شخصیت ها شده است.»

این منتقد گفت: چهل عدد مقدسی در باورهای اعتقادی ماست و توصیع بزرگان دین همیشه این بوده که برای رسیدن به مقصد و مقصود، چله گرفتن بسیار مفید و اثربخش است و نویسنده آگاهانه از این مساله بهره برده و سیر تحول مستوره را در چهل بخش تنظیم کرده است. هرچند که فصل چهلم فاصله زمانی زیادی با سایر بخش¬ها دارد و برخلاف سایر فصل ها که پر از جزییات و اتفاقات حتی پیش پاافتاده¬اند، ظاهراً ماجراهای زیادی از دست رفته و نویسنده تنها اشارۀ کوتاهی به آنان کرده است. برای نمونه، آن¬قدر که تولد علی و ریحانه از داستان توان و انرژی گرفته، در عوض حلما در فصل آخر از آسمان در زندگی مستوره افتاده است!

مرضیه نفری در ادامه صحبت فاطمه موسوی دربارۀ باورهای اعتقادی، به مولفه های داستان دینی اشاره کرد و گفت: دین، ایمان و معنویت مولفه های اصلی داستان دینی اند. داستان می تواند زمینه ای باشد برای نشان دادن موقعیتی که این پرسش ها و پاسخ ها بهتر بتوانند مجال ظهور پیدا کنند. در این کتاب بارها و بارها خواننده با این مولفه ها مواجه شده و پاسخ هایش را هم یافته است. گرچه گاهی زیاده گویی راوی این فرصت را از خواننده می گیرد و اجازۀ کشف نمی دهد.

وی افزود: اضطراب و بی پناهی انسان گاهی منتهی به ایمان گرایی و گاهی عصیان می شود و در این میان نویسنده باید به سمت نور حرکت کند. در این کتاب مستوره با کمک آنچه از بی بی و یوما آموخته، راه صحیح را می یابد. زنجیرها را یکی یکی از پای خوانندۀ سردرگمِ باز می کند و او را به آرامش می رساند. اگر داستان بتواند باری از دوش خواننده اش بردارد و او را به یقین و آرامش برساند، رسالت خود را انجام داده است و ما می توانیم بگوییم با یک داستان دینی مواجهیم. به نظر می رسد مثل نهنگ… خیلی از سوالها را برای مخاطب خود پاسخ گفته باشد.

این منتقد گفت:هم چنین ادبیات دینی باید به گونه ای تدوین و خلق شود که جهان شمول باشد. به عبارت دیگر، به اقتضای یک دوره خاص تولید نشده باشد. این ادبیات باید پاسخ گوی بسیاری از نیازهای مردم ْ در جوامع گوناگون باشد. به نظر می رسد نویسندۀ تیزبین مثل نهنگ… شناخت خوبی از نیازهای زن امروز مسلمان داشته و شخصیت اصلی را با بسیاری از آن ها روبه رو کرده است؛ مسایلی که سال هاست دغدغۀ زن ها می باشد؛ حتی اگر به زبان نیاورند. وقتی یک زن عاشق می شود چگونه می تواند هم زمان عشق را با عفیف بودن حفظ کند؟، آیا مادر برای فعالیت های اجتماعی می تواند کودک را به مهد بسپارد؟، برای پیشرفت و ارتقای جایگاه اجتماعی می توان خانه را ترک کرد؟، در مقابل رفتارهای سنتی و گاه نادرست پدر چگونه باید رفتار کرد؟ آیا می توان با چنین پدری قطع ارتباط کرد؟. در مثل نهنگ نفس تازه می کنم نویسنده از اشعار ایرانی، ادبیات فولکور و لهجه و آیات قرآن به کرات استفاده کرده است و این ظرفیت ادبیات دینی است که می تواند مانند یک نهاد زنده و پویا عمل کند و مقولات مختلف فرهنگی، سنن، باورهای مردم، روابط اجتماعی و… را در کنار مضامین دینی مطرح سازد.

وی ادامه داد: نویسنده از اندیشه های استاد صفایی حایری و تفسیر المیزان علامه طباطبایی بیش ترین بهره را برده است، اما این حجم از داده ها در ذهن ته نشین نمی شود و گاه از دست می رود.

نفری در بخش پایانی نشست به نقش طبیعت در داستان هم اشاره کرد و گفت: در بینش اسلامی ، طبیعت خود مهد رمزوراز بسیاری است. ازاین رو در آثار دینی، طبیعت باید حضوری چشم گیر داشته باشد. نویسندۀ دینی نمی تواند در خلوت و انزوا بنشیند و اثر دینی خلق کند. او باید بین مردم باشد و با همان چالش ها مواجه باشد. امیرزاده خیلی جاها از ظرفیت دریا، هوای گرم و شرجی جنوب، موج ها و درخت های نخل استفاده کرده است.

وی افزود: در ادبیات دینی، انسان و تمامی رویدادها و اشیاء و حوادث پیرامونش با یک دیگر ارتباط پایداری دارند. در مسیر شناخت رویدادها، انسان می تواند خود را بهتر بشناسد. مستورۀ حساس، عصبانی و ناراحت ابتدای داستان را با زن آرام و منطقی که دنبال ساختن و پذیرش مسایل خود است، مقایسه کنید. او در 480 صفحه توانست مسایلش را بشناسد، بپذیرد و راه حل هایی مبنی بر باورهای دینی خود و همسرش بیابد و گره گشایی کند.

همچنین انجمن ادبی خورشید هر ماه یک کتاب را مورد نقد و بررسی قرار می دهد. در بیست ونهمین نشست گروه داستانی خورشید، مجموعه آثار نوجوان هادی حکیمیان بررسی می شود.