چالش های سیاست خارجی در 1403/ ایران با کدام پرونده های مهم روبروست؟

رسول سلیمی: آغاز سال 1403 شمسی، ایران در برابر مسایلی در سیاست خارجی قرار گرفته که امتداد رویدادهای سال گذشته بوده و چالش های پیش رو به سرعت بر تصمیم گیری تصمیم سازان اثرگذار است. اهمیت سال1403 از آن جهت است که در انطباق با سال جدید میلادی، در سایر نقاط جهان نیز تحولات مهمی در حال وقوع است که سیاست خارجی کشورمان را متاثر از خود خواهد کرد. در ادامه به مهم ترین اولویت های پیش روی دولت سیزدهم می پردازیم تا چشم انداز دقیق تری از آنچه دیپلماسی ایران با آن مواجه خواهد شد داشته باشیم. چشم اندازی که انتظار می رود دستگاه سیاست خارجی کشورمان تلاش ها و اقدامات گسترده ای را جهت محقق کردن شعار سال 1403 یعنی «جهش تولید با مشارکت مردم» نیز انجام دهد.

جنگ غزه، یمن و روابط ایران و اسراییل

با تشدید حملات متقابل حماس و اسراییل، جنگ غزه به مرحله ای از تنش در خاورمیانه وارد شد که ایران و اسراییل را بعد از حمله به ساختمان کنسولگری ایران در دمشق، در برابر جنگ مستقیم قرار داده است. افزایش تنش ها در دریای سرخ و تشدید حضور ایتلاف نظامی امریکا برای حمایت از اسراییل، حوثی های یمن را نیز برای پشتیبانی از مردم فلسطین به میدان آورده است. حضور ایتلاف امریکا در دریای سرخ به باور ناظران سیاسی تنها ضرب آهنگ حملات حوثی ها را کاهش داده و نتوانسته از کمیت و تعداد حملات بکاهد.

ازاین رو مسیله فلسطین مهم ترین رخداد در سال 1403 است که ناظران سیاسی معتقدند تمام ابعاد سیاست خارجی ایران را متاثر از پیامدهای تقابل اسراییل و محورمقاومت تحت تاثیر قرار خواهد داد. در چنین شرایطی حملات مستقیم اسراییل به منافع ایران در خاورمیانه، با انگیزه خروج ایران از جنگ غیرمستقیم با اسراییل و قراردادن کشورمان در جنگی مستقیم با اسراییل، به راهبردی از سوی نتانیاهو تبدیل شده تا از این رهگذر، با خرید زمان تا انتخابات امریکا، امیدواری خود را برای بقا در کابینه اسراییل افزایش دهد. در چنین شرایطی مدیریت تنش در روابط خارجی مهم ترین دستور کار دولت سیزدهم در سال جدید خواهد بود تا منافع ملی را در گذار از این رویداد حفظ کند. آنچه در این میان اهمیت دارد تعیین دورنما و راهبرد ایران در جنگ غزه در بازه زمانی تا انتخابات امریکا است تا هرگونه سیاست ورزی را حول محور سیاست های از پیش تعریف شده برای حفظ منافع ملی ایران به پیش ببرد.

جنگ اوکراین و همکاری تسلیحاتی ایران و روسیه

همکاری های دفاعی ایران و روسیه در سال گذشته به دستاویز غربی ها تبدیل شد تا ایران را به پشتیبانی تسلیحاتی از روسیه در تامین سلاح و مهمات جبهه روسی معرفی کنند. لغو تحریم های تسلیحاتی ایران در برجام، این انگاره را در رسانه های غربی تقویت کرد که ایران با ارسال موشک و پهپاد به روسیه مشارکت دارد. در این راستا کشورهای اروپایی واکنش تندی در برابر ایران داشتند. در چنین شرایطی به نظر می رسد بیش از هر زمانی خطر تشدید تحریم های جدید علیه ایران متاثر از شواهد زیرا ثبات شده ای وجود دارد که ایران را در معرض اتهام حمایت تسلیحاتی از روسیه در جنگ با اوکراین قرار می دهد.

شواهدی که بعضاً مقامات روسیه نیز با مصاحبه یا اظهارنظرهای عجیب و تایید دریافت موشک و پهپاد از ایران به آن دامن می زنند؛ بنابراین یکی از مهم ترین چالش های سیاست خارجی ایران در سال 1403، سیاستگذاری کلان در برابر مسیله جنگ اوکراین خواهد بود تا هرگونه همکاری دفاعی ایران و روسیه را در چارچوب الزاماتی قرار دهد که منافع ملی ایران در اولویت قرار گیرد. در چنین شرایطی به نظر می رسد افشای عامدانه اطلاعات طبقه بندی شده از همکاری های دفاعی دو کشور توسط غربی ها، به چالش مهم ایران در سال جدید میلادی تبدیل خواهد شد تا بیش از پیش ایران را در تامین تسلیحات نیروهای مسلح روسیه محتاط کند.

سیاست همسایگی و توافقات شانگهای و بریکس

از آغاز دولت سیزدهم تلاش متمرکزی برای تقویت پیمان های اقتصادی و دفاعی با کشورهای بلوک شرق صورت گرفت تا ایران بتواند هم در برابر تحریم های امریکا از تاب آوری بیشتری برخوردار شود و هم سیاست خارجی دولت در جهت تقویت اقتصاد به کارگیری شود. ماحصل تلاش دولت های قبلی در دولت سیزدهم به عضویت رسمی ایران در بریکس و شانگهای منجر شد. اما دولت سیزدهم نتوانست هم زمان با پیوندهای جدید اقتصادی در پیمان های تجاری، بندهای تحریم را باز کند و همین عامل به پاشنه آشیلی تبدیل شد تا آنجا که در حال حاضر ظرفیت های مورد انتظار ایران برای بهره برداری از تبادلات تجاری تحت تاثیر جنگ غزه، جنگ اوکراین و تشدید تحریم های امریکا علیه ایران قرار گرفته است.

پازلی که بیش از هر زمانی متغیرهای اقتصادی کشورمان را متاثر از سیاست خارجی کرده است. ناظران سیاسی معتقدند کاهش تراز تجارت غیرنفتی ایران (یعنی بدون احتساب نفت خام، خدمات فنی و مهندسی و برق) به حدود منفی 16.8 میلیارد دلار در سال 1402 زنگ خطری است که نشان می دهد باید دولت سیزدهم به طور فعالانه موانع تبادل تجارت با کشورهای عضو این دو پیمان را مرتفع کند. موانعی که یک سوی آن به سیاست خارجی این کشورها و مشخصاً روسیه و چین در برابر امریکا باز می گردد و سوی دیگر آن به سیاست خارجی ایران در برابر امریکا؛ بنابراین نوع بازی سه کشور ایران، چین و روسیه در برابر امریکا، این کشور را به مجموعه ای از سیاست های تحریمی وارد کرده تا زنجیره تحریم ها مانع از سیاست ورزی مستقل سه کشور در شرق شود. در چنین شرایطی تعیین راهکارهای عبور از موانعی که مانع از دستیابی ایران به مزیت های شانگهای و بریکس می شود، در اولویت دولت سیزدهم قرار دارد.

برجام و مذاکره با امریکا

در واپسین روزهای باقی مانده به نوروز 1403، ایران و امریکا مذاکرات غیرمستقیم و محرمانه ای در عمان داشته اند. روزنامه فایننشال تایمز این خبر را برای اولین بار منتشر کرد و گفت قرار بوده مرحله دوم مذاکرات در فوریه برگزار شود اما به دلیل مذاکرات آتش بس غزه، به تعویق افتاد. این برای سومین بار در سال جاری شمسی است که ایران و امریکا درباره موضوعات مختلف مذاکرات غیرمستقیم برگزار می کنند. ایران و امریکا قبل از این در مرداد و شهریور گذشته هم در دوحه قطر و واشنگتن، مذاکرات غیرمستقیم داشتند. اما به نظر می رسد مذاکرات انجام شده نه با ماهیت برجام بلکه حول مسایل منطقه ای انجام شده است. سی ان ان به نقل از مقامات آمریکایی گفته بود توافق تبادل زندانیان بین واشنگتن و تهران با میانجیگری قطر دو سال و نیم به طول انجامید. در تیر ماه 1401 هم ایران و امریکا مذاکرات هسته ای غیرمستقیم برای احیای برجام در دوحه قطر داشتند اما علیرغم وعده های رییس جمهور در انتخابات1400، دولت نتوانست از ظرفیت برجام و قانون راهبردی رفع تحریم ها برای کاهش اثرات تحریم بهره برداری کند.

چه آنکه تاکنون نیز گزارشی از دستاوردهای دولت در بهره برداری از قانون راهبردی رفع تحریم ها که از سوی مجلس تصویب شده منتشر نشده است. از این رو مسیله برجام بیش از هر زمانی زیر سایه تنش در روابط ایران و امریکا قرار گرفته است. تنشی که حالا سه ضلع را تشکیل می دهد. جنگ غزه-جنگ اوکراین و دریای سرخ. این در حالی است که پیش بینی می شود در سال جدید، آژانس بین المللی انرژی اتمی نظارت های شدیدتری را بر برنامه هسته ای ایران اعمال کند تا کشورهای اروپایی بیش از هر زمانی به دلیل همکاری های ایران و روسیه، فشار دیپلماتیک خود را از مسیر آژانس بر ایران اعمال نمایند.

311213